BIAS O ADUNAY PAGPIHIG ANG MISUWAT SA ATONG KASAYSAYAN

Niining bag-o, miduso si Sen. Manny Pacquiao og balaudnon magdugang sa bidlisiw sa haring adlaw nga anaa gidisinyo sa atong nasudnong bandera o national flag panahon ni Pres. Emilio Aguinaldo nga maoy nagpili sa color combination nga mao ang puwa, puti ug asul samtang naka-exile siya sa Hongkong. Adunay tulo ka bituon ang atong bandera nagrepresentar sa tulo ka mga dagkong isla sa atong nasud ang Luzon, Visayas ug Mindanao. Aduna sab ni walo ka bidlisiw nga nag-alirong sa adlaw.

Sa gilagda sa National Historical Commission of the Philippines (NHCP) ug sa pipila ka historians nga nagsubay sa sa atong kasaysayan sa Pilipinas kining walo ka mga bidlisiw sa adlaw nagrepresentar sa walo ka lalawigan nga mi-alsa ug nakig-gubat batok sa mga Espanyol. Mao kini ang Manila, Cavite, Bulacan, Pampanga, Nueva Ecija, Tarlac, Laguna ug Batangas. Apan sa original nga English translation wala maapil ang Tarlac. Nahatagan og pagtagad ang walo ka mga lalawigan gumikan kay didto nagbase ang mga Katipunero nga mi-alsa batok sa Espanya. Gani gi-Martial Law sa Espanya ang maong mga lalawigan.

Gusto ni Pacquiao nga ibutang ang ika-siyam nga bidlisiw mag-representar sa mga Muslim sa Mindanao. Tingali nganong giduso kini ni Sen. Pacquiao ang maong balaudnon bisan gisang-at na kini ni Senator Franklin Drilon gikopya o gisubli lang ni Pacquiao kay naay pagka- bias o adunay pagpihig ang misuwat sa atong kasaysayan. Puro taga Luzon ang halos tanang mga bayani nga unta aduna man pud giilang mga bayani sa Kabisay-an ug Mindanao nga miula sa ilang dugo ug mihalad sa ilang mga kinabuhi aron pagpanalipod sa atong nasud.

Dinhi sa Bohol, si Francisco Sendrijas alyas Dagohoy nga giingon gikan sa Inabanga mihimo og pakigbatok sa mga Espanyol gikan sa 1744 hangtud 1829. Ang kinadugayan nga nakiggubat batok sa mga Espanyol miabot og 85 ka tuig. Gikan sa 3,000 ka mga Bol-anon mikuyog ni Dagohoy sa pagpakigbatok sa Espanyol miabot kinig 20,000. 

Si Dagohoy misugod sa pagpakigbatok sa Espanyol tungod sa pagkamatay sa iyang igsuon nga si Sagarino. Sa tuig 1744, Si Father Gaspar Morales, ang Hiswitang Pari sa Inabanga mi-order sa usa ka constable si Sagarino aron maoy modakop sa usa ka tawo mi-abandonar sa iyang Kristiyanong relihiyon. Apan human kini misukol si Sagarino hinuon ang napatay.

Si Father Morales mibalibad sa paghatag og panalangin sa patayng lawas ni Sagarino kay ang iyang pagkamatay nahitabo pinaagi sa usa ka dwelo nga dakong gisupak sa Simbahang Katoliko. Mibuto ang balita nga gipatay ni Dagohoy si Father Giuseppe Lamberti niadtong Enero 24, 1744 ug napatay pud ni Dagohoy si Father Morales. Tungod niini, si Bishop Miguel Lino de Espeleta sa Cebu, ang nangulo sa ecclesiastical authority sa Bohol mipakanaug og order aron paggukod sa mga mi-rebeldeng mga Boholanos.

Apan kining maong balaodnon nga gibalik pagduso ni Pacman dugay nang gisupak sa taga National Historical Commission of the Philippines (NHCP) ug sa pipila ka historians kay ila nga gisubay ug gisunod ang kasaysayan. Matud nila nga taga Mindanao na-representahan na sa usa sa tulo ka mga bitoon.

Apan nganong wala maapil ang ubang mga lugar sa Visayas apil na ang Bohol  unta aduna may rebolusyon dinhi nga gipangulohan ni Dagohoy.

 

ANGAY PANG BUHATON BISAN NABAKUNAHAN NA

Ang bakuna giingon maoy yawe mahuman na ang atong pakig-gyira sa COVID19.  Gani, gikabutyag ni Presidente Rodrigo Roa Duterte nga mahimong moabut na ang mga bakuna sa sunod buwan. Apan, daghan pa diay angay bantayan bisan aduna nay bakuna.  Giingon sa mga tinugyanan, bisan pa kun nahuman ka na nga nabakunahan, mahimong makakuha ka gihapon sa kagaw, madala nimo kini ug mapasa sa uban, mao nga importante pa gihapon ang pagsubay sa mga lakang sa pagpugong nga ikaw makatakod, subay sa kasayuran gikan sa World Health Organization (WHO).

Una na nga gipadayag sa mga nag-una nga mga tighimo sa bakuna nga Pfizer BioNTech, Moderna, AstraZeneca, Sputnik V ug Sinovac nga magkinahanglan og makaduha nga tupok sa bakuna sa bukton, mga duha ngadto sa tulo ka semana ang lat-ang, aron makakuha ang lawas sa supisyente nga panalipod batok sa coronavirus disease.

Bisan pag nabakunahan na, ipadayon pa gihapon ang pag-amping, pagsul-ob sa face mask, face shield ug social distancing. Ang responsibilidad sa pagpanalipod sa matag usa di iyaha sa kagamhanan. Ang pagpahugot sa pagpatuman sa mga health protocol gimbuhaton man tuod sa kagamhanan, apan ang kaluwasan sa matag usa naa sa mga tawo.

Kay sa kahagip-ot sa panahon ug sa kadinali-an sa panginahanglan sa bakuna, gipagawas sa mga nasud sa kalibutan ang Emergency Use Authority (EUA) sa mga bakuna bisan pa kon wala pa kini makakompleto sa ikatulo ug katapusang hugna sa mga pagtuon, ilabi na sa ka-epektibo niining mga bakuna ngadto sa mga may daan na nga sakit, o sa pagpasa niini sa panahon nga wala pa mosikad ang panalipod sa lawas.

Hinuon, mipasalig ang nga tinugyanan nga samtang nagpadayon gihapon ang dugang mga additional clinical trials, sa mga resulta niini masayran kon unsa gyud ka epektibo ang bakuna nga gigamit, ug kon luwas na ba gyud ang tanan bisan kon magpabakuna na lang.

Naglumba karon ang mga local government units (LGUs) nga mopalit og bakuna alang sa ilang mga konstituwente bisan kon ang nasudnong kagamhanan maoy direktang moangkat sa mga langyaw nga manufacturer. Mosingit gyud sila. Gani gusto sa uban nga derekta silang mopalit sa mga manufacturer. Apan dili man puwede kay moagi man gyud sila sa national government.

Ako lang kahingawa, andam ba ang mga LGU sa ilang vaccine program? Duna na ba silay giandam nga storage para niini, labi pa kadtong mga bakuna nga nagkinahanglan og specialized temperature? Aduna na ba silay plano kon pila ug kinsa ang mga tawo nga mopahigayon sa pagpamakuna? Mga tawo nga anaa sa medical profession ang qualified nga motusok sa mga pasyente.

Basi sa pagpanuki-duki, ang Sinovac ginama sa usa ka biopharmaceutical company nga Sinovac nga nakabase sa Beijing kinsa maoy nagparehistro sa ilang bakuna nga gitawag og CoronaVac, bakuna nga migamit sa gipaluya nga kagaw sa SARS COV 2. Ang kagaw nga patay na, ug dili na makatakod, maoy gigamit sa Sinovac aron may paon nga maoy dali makit-an dayun sa immune system sa lawas, apan wala nay ikasukol pa, mao nga dili na maka-ingon sa sakit.

Sa laing bahin, ang bakuna nga Moderna ug sa Pfizer BioNTech nga gihimo sa Amerika migamit sa teknolohiya sa messenger RNA (mRNA) sa ilang bakuna. Pinaagi sa messenger RNA, kini ang magbitbit sa genetic code sa coronavirus sa higayon nga itupok kini sa lawas.

PADRINO SYSTEM HINUNGDAN SA KUROPSYON

 Mobalik na pud tag hisgot aning ‘padrino system’ kay gituki na pud ni Pres. Duterte  atol sa iyang radio ug TV address karong semana uban sa iyang mga cabinet members kining kabahin sa ‘padrino system’ agig pagpanglimpyo sa gobyerno. Dugay na baya ni nga isyu dinhi sa atong nasud apan maoy nahimong reyalidad sa atong gobyerno. Ang padrino system mao na ang backer system.  Sa gipasabot ni Pres. Digong dili ka dawaton labi pa sa political positions kon walay inpluwensiyadong backer nga morekomendar nimo.

Iyang gisulti nga iya na kining ipahunong sa iyang administrasyon kay dili maayo ug diha magsugod ang kurapsyon. Sa gobiyerno kun mangaplay ka og trabaho, ‘whom you know man ug dili what you know.’ Sa mga dagkong posisyon sa gobyerno, dili ka matudlo isip regional director, piskal, huwes o ma-promote sa pagka-opisyal sa kapulisan ug militar kon dili ka moduol og inpluwensiyadong tawo nga doul sa appointing authority. Nakagamot na gyud ni nga sistema sa atong gobyerno.

Akong gibubalansi, ania dinhi sa mga LGU’s nagsugod ang padrino system o backer system. Gumikan kini sa sobra kaayong pamulitika sa usa ka lider sa lungsod. Mausik ra gyud ang buhis gikan sa matag ordinaryong Pilipinhon nga mao intawon ang nagpasingot ug pugson pa mobayad lang og buhis.  Kasagaran sa akong nabantayan bisan diha sa local government units basta naa kay guts ug motabang lang ka og pangampanya sa kandidato inig lingkod na sa posisyon sigurado makatrabaho gyud ang mitabang sa pangampanya bisan wala intawon ‘know how’.

Apan dili pud lagi nato mabasol ang mga tawo nga nangita gyud og trabaho. Pero alang kanako kun ugaling gusto gyud adunay trabaho naa may TESDA nga mihatag og libreng training ug allowance aron adunay skills ug mahimong kwalipikado ang usa ka ordinaryong Pilipino nga nangitag trabaho. Sagad apan dili man pud tanang politiko mao man ang mukuhag trabahante ilang patrabahoon diha sa posisyon nga iyang gilingkoran. Raba ang gobyerno mao magsweldo. Kay mitabang lagi sa iyang kandidatora bisan dili kwalipikado o adunay skills aw sigurado makatrabaho gyud.

Ang ako lang gyud ani. Ang usa ka LGU mohimo gyud og pamaagi makwalipkado ang iyang lungsod sa tanang rikisitos aron adunay daghang investor musulod ug mutukod mga establisimento aron daghan ang makatrabaho. Ang Municipal Planning And Development Coordinator moseryoso gyud himog pagtuon ug ug manguhag tinuod nga mga datus sa kabaranggayan aron mahimong basihanan sa kalamboan nga himuon sa lungsod.

Ang Sangguniang Bayan pud dili mopalabig pamulitika. Mohimog mga polisiya pinasibo sa datus nga gitun-an sa MPDC. Kinahanglan matag komitiba sa konseho aktibo gyud galihok sa pagdukiduki sa gipangduso nga mga balaudnon. Kung imong sumadahon ang tulo ka tuig nga naglingkod ang usa ka politiko sa iyang gilingkoran nga posisyon sa Sangguniang Bayan pila ra kaha ang resolusyon ug ordinansya ang iyang napasar. Mas daghan ang sulti apan gamay ra gyud ang buhat.

Kung patambongon man ugaling og seminar gihimo sa DILG kung motambong man ugaling dili pud seryosong maminaw sa seminar. Kumpleto raba ang gipangayong gastohanan sa pagtambong sa seminar gikan sa panudlanan sa lungsod apil pa ang travel ug meal allowance. Apan kining tanan nahimong nausik kay wala gyuy gidusong balaudnon si konsehal linya sa iyang gihuptan nga komitiba sa konseho. 

Manghinaut lang ko makapukaw kining giihisgotan ni Pres. Duterte mahitungod sa ‘padrino system’ sa atong mga local officials kay duol na ra pud ang eleksyon.

DISIPLINA ANG MAKASUMPO SA COVID19

 Ang pipila natong mga lideres miingon kinahanglan matubag sa atong gobyerno ang pagtambal sa kagutom kay kun mapasagdan ang kagutom sa katawhan mosaka ang mga krimen ug mas modako ang suliran. Raba, daghan kaayo ang mga tawo gigutom ug kon ang gutom mosaka na sa utok, mosaka sa krimen ug ang kagubot sa kadalanan.

Sa laing bahin, ang Octa Researchers subay sa ilang pagtuon miingon nga seryusohon ug hatagan og dakong pagtagad ang pakigbatok sa Covid-19. Matud sa mga tigpaniid ug kritiko sa administrasyon ni Pres. Duterte, karong naa nay bakuna, mao unta kini ang unahon sa atong mga lider. Kay kon mabakunahan ang mayorya sa populasyon, mas molambo ang ekonomiya. Mabuhi ug molambo ang ekonomiya kay di na man kita mahadlok matakdan motrabaho. Di na kita mahadlok mogawas aron mangumpra ug mangaon sa gawas.

Di na mahadlok ang mga investor mismo nga mobubo sa ilang kwarta. Mobalik ang mga turistang langyaw. Karon, mikunhod gyud ang ekonomiya sa Pilipinas tungod sa mga restriction nga gipatuman sa kagamhanan aron di mograbe ang pagpanakod sa coronavirus disease. Tungod sa restrictions, daghan ang nanira nga mga negosyo nga niresulta sa pagkawala sa mga trabaho.

Bisan daghan nang mga negosyo ang nangabli, apan minos gihapon ang ilang kita kay ang mga tawo mihugot sa bakus, wa magsige og gasto. Gipugngan ang kwarta. Sa mga nasud sa Southeast Asia, ang Pilipinas ug Indonesia ang gitan-aw nga dugay makabangon sa pagkahagba sa iyang ekonomiya tungod kay daghan ang nangawad-an og trabaho ug pangita. 

Naa sab miingon, lahi ang prayoridad sa atong mga lider, imbes hapsayon ang pagpalit og bakuna ug ang proseso sa pag-apod-apod unya niini, giuna man hinuon ang cha-cha kun charter change. Ang pasangil sa cha-cha mao ang pagpalambo sa ekonomiya. Mas mo-invest daw ang mga langyaw.

Akong gibubalansi, sakto man tuod nga bantayan nga di mosaka ang gidaghanon sa mga kaso sa Covid, apan ang batakang panginahanglan nga mao ang pagkaon ug ikasustener matag adlaw, mas importante. Mapaabot nga mosaka ang mga kaso sa Covid kon buksan na ang mga negosyo ug molihok na og sugod ang mga tawo.  Para nako, di angay kahadlokan kun kitang tanang katawhan musunod lang sa mga protocol nga gipatuman sa kagamhanan. Kanunayon ang pagsul-ob sa mask ug face shield kon naa sulod sa sakyanan ug ubang siradong mga lugar. Tumanon kanunay ang social distancing ug pagpanghunaw.

Dinhi makaingon ko nga disiplina maoy labing importante sa pagsumpo sa Covid–19. Kon imong basahon ang mga balita gikan sa ubang mga nasud nga nakabatok sa COVID19 ang gihimo lang sa mga tawo ang istriktong pagsunod sa health protocols bisan walay bakuna.  Kung nakit-an sa atong gobyerno nga istriktong mituman ang mga tawo sa health protocols basin dili na kaayo kita madak-an sa paggasto pagpalit sa bakuna.

Dali nalang nato mabalik ang ekonomiya bisan naa pa kita sa proseso sa pagpalit sa bakuna. Masulbad sab ang problema sa kagutom. Gani, sa pasiunang pahimangno sa World Health Organization (WHO) Strategic Advisory Group of Experts (SAGE) on Immunization, sa pipila sa mga tawo nga may nasinati na nga grabe nga allergies, mga buntis, ug mga menor de edad ilabi na ang ubos sa 16 anyos wala irekomendar kanila ang bakuna, tungod sa contraindications.

DILI TANAN ANG ANGAY BAKUNAHAN

Niining bag-o lang, nagpagawas ang World Health Organization (WHO) sa opisyal nga pagpahibaw nga mahimong dili tanan ang angay bakunahan. Apan kinahanglang ubay-ubay gyud sa populasyon aron dili na makapanakod sa mga wala mabakunahi. Giingon pa sa WHO, gihatagan og prayoridad sa bakuna ang mga health workers kinsa naa sa labing taas nga kakuyaw tungod sa ilang pag-atiman sa mga may sakit.

Lagi ang pagpabakuna usa ka proseso sa pagpasulod sa tinambalan nga kagaw sa lawas aron sayon na kining hing-ilhan sa mga antibodies kon may kagaw na nga makasulod. Giingon adunay makasinati og dyutay nga kahasol human mabakunahan. Matud sa minugbo nga pagpatin-aw nga gipagawas sa usa ka nurse sa Provincial Health Office (PHO) sa Bohol taliwala sa mga way kapasikaran nga kahadlok sa mga tawo nga wala’y igo nga kasayuran kabahin sa bakuna. Ang WHO nag-ingon pasado na bisan 50 percent efficacy ang bakuna kung dunay pandemiya. Apan ang publiko nagtinguha baya og 100 percent efficacy.

Gipagawas usab sa WHO nga walay nakitang koneksyon gikan sa mga sakop sa Global Advisory Committee on Vaccine Safety (GACVS) sa World Health Organization (WHO) sa gikataho nga pagkamatay sa mga edaran ug senior citizens nga gitupokan sa bakuna sa Pfizer BioNTech. Subay usab niini, matud sa Komitiba, sa ilang pagtimbangtimbang sa kaayohan sa bakuna, ngadto sa mga edaran, sa risgo ug sa kaayohan, mihukom ang komitiba nga ang bakuna nagpabilin nga labing maayo pa gihapon sa mga may edad na, wala nay kinahanglan pa nga usbon sa formulasyon, kay luwas kini nga bakuna. Nunot usab niini, nanawagan ang GACVS ngadto sa mga kanasuran nga unta ilang ipadayon ang pagmonitor sa epekto sa luwas nga mga bakuna ug sa pagduso ug pagsuporta sa gikinahanglan nga pag-atiman human mabakunahan, subay sa mga maayong bansay sa pagpangbakuna sa bisan unsa man nga bakuna.

Ang GACVS, komitiba nga gibarugan sa 14 ka mga giila nga eksperto sa tibuok kalibutan sa ilang mga tagsatagsa ka nataran sa pagtumbok sa gigikanan sa sakit nga mananakod, stadistika, panambal sa mga bata, internal medicine, siyensya sa mga tambal og medisina, siyensya sa hilo, sa mga sakit mananakod, public health, immunology ug ang siyensya sa panalipud sa lawas, pagtomar sa tambal ug ang mga luwas nga tambal.

Tungond niini, nalig-on na ang akong nasabtan sa pagbatok sa COVID19. Palig-onon lang gyud diay ang atong immune system. Samtang magsunod sa minimum health protocols, importante mabuhat sab ang pagkaon sa mga sustansyadong pagkaon ug paglikay sa mga gidili nga mga pagkaon. Inom gyud og Vitamin C matag adlaw. Mag-supplementation sab sama sa Mangosteen, Moringa ug VCO. Likay sa ilimnong makahubog ug mobiya na sa pagsigarilyo.

Samtang ang Pilipinas mao ang usa sa labing daghan og nangamatay ug nangasakit sa COVID-19 sa tibuok Southeast Asia, target sa gobiyerno mabakunahan ang 70 milyones ka mga Pilipino karong tuiga. Gilauman nga duna nay 50,000 ka mga dose sa bakuna nga Sinovac nga moabot sa Pilipinas karong Pebrero. Gipasalig sa DOH, sobra-sobra kini para sa kasamtangang populasyon sa nasud nga dul-an 110 milyones. Sa ato pa, ang tanan mabakunahan gyud.